الله سبحانه و تعالی هم در آفرینش و هم در گزینش خود یگانه است، چنانکه فرموده است: {وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَىٰ عَمَّا يُشْرِكُونَ} [القصص: ۶۸] (و پروردگارت هر چه بخواهد می‌آفریند و برمی‌گزیند، آنان را اختیاری نیست؛ منزّه است الله و برتر است از آنچه با او شریک می‌سازند).
و از رحمت او بر بندگان، آن است که میان زمان‌ها تفاوت نهاده، و برخی از اوقات را به برتری و پاداش افزون‌تری اختصاص داده است؛ تا همت‌ها برانگیخته شود، عزم‌ها نو گردد و مسابقه در نیکی‌ها و بهره‌گیری از نسیم‌های رحمت الهی افزایش یابد.
از جملهٔ این زمان‌های فاضل، ده روز نخست ماه ذی‌الحجه است که ویژگی‌های متعددی را در خود جای داده است.
خداوند متعال در کتاب خود برای بزرگداشت و شرافت این روزها به آن‌ها سوگند یاد کرده و فرموده است: {وَٱلۡفَجۡرِ * وَلَيَالٍ عَشۡرٖ * وَٱلشَّفۡعِ وَٱلۡوَتۡرِ} [الفجر: ۱–۳] (سوگند به سپیده‌دم * و به شب‌های دهگانه * و به زوج و فرد). بسیاری از علما گفته‌اند که مراد از «شب‌های دهگانه» همان دههٔ اول ذی‌الحجه است.
پیامبر ﷺ گواهی داده‌اند که این روزها، برترین روزهای دنیا هستند و عمل صالح در آن‌ها از هر زمان دیگری نزد خدا محبوبتر است، چنانکه در حدیث ابن‌عباس رضی الله عنهما آمده است: پیامبر ﷺ فرمودند: «هیچ روزی نیست که عمل صالح در آن نزد الله از این ده روز محبوبتر باشد». گفتند: ای رسول خدا، حتی جهاد در راه خدا؟ فرمودند: «حتی جهاد در راه الله، مگر مردی که با جان و مال خود بیرون رود و هیچ‌چیز از آن بازنگردد». این روایت از ترمذی است و اصل آن در صحیح بخاری آمده است.
و در حدیثی از ابن عمر آمده است: «هیچ روزی نزد خدا بزرگتر و محبوبتر از این ده روز برای عمل نیست؛ پس در این روزها بسیار تهلیل و تکبیر و تحمید بگویید». به روایت احمد.
در این ده روز، روز عرفه قرار دارد، که پیامبر ﷺ - چنانکه در حدیث عایشه رضی الله عنها آمده - دربارهٔ آن فرموده‌اند: « هیچ روزی نیست که الله بیشتر از روز عرفه، بندگانی را از آتش جهنم رهایی بخشد. در این روز، خداوند به بندگانش نزدیک می‌شود سپس به فرشتگانش مباهات می‌کند و می‌فرماید: این‌ها چه می‌خواهند؟» به روایت مسلم. و این روز، روز آمرزش گناهان است، و روزهٔ آن کفاره‌ٔ گناهان دو سال به شمار می‌رود.
همچنین در این دهه، روز قربان (یوم النحر) قرار دارد که بزرگترین روز نزد خداست. پیامبر ﷺ فرموده‌اند: «بزرگترین روز نزد خداوند، روز قربان است، سپس روز قَر» به روایت ابوداود.
و «روز قَر» یا روز قرار، روز پس از قربان یعنی یازدهم ذی‌الحجه است؛ زیرا مردم در آن روز پس از انجام طواف افاضه و ذبح قربانی، در مِنى آرام می‌گیرند و استراحت می‌کنند.
دههٔ ذی‌الحجه چنین منزلتی را یافته است، چراکه در آن، اصول عبادات گرد آمده‌اند: نماز، روزه، صدقه و حج؛ و این در هیچ زمان دیگری میسر نیست.
علمای امت دربارهٔ برتری دههٔ اول ذی‌الحجه نسبت به دههٔ پایانی رمضان سخن گفته‌اند. از نیکوترین گفته‌ها در این زمینه، رأی برخی از محققان است که گفته‌اند: روزهای دههٔ ذی‌الحجه از روزهای دههٔ پایانی رمضان برتر است، ولی شب‌های دههٔ پایانی رمضان از شب‌های دههٔ ذی‌الحجه برتر است. این رای، جمعی است میان نصوصی که بر فضیلت هر یک دلالت دارند؛ زیرا شب‌های دههٔ رمضان به‌واسطهٔ شب قدر که در شب‌هاست فضیلت یافته، و دههٔ ذی‌الحجه نیز به‌خاطر روزها فضیلت یافته است، چراکه در آن روز نحر، روز عرفه و روز ترویه قرار دارد.
در این ده روز اعمال صالح بسیاری وجود دارد که نصوص شرعی بر انجام آن‌ها تأکید و تشویق کرده‌اند؛ از مهم‌ترین این اعمال:
۱. توبهٔ نصوح و بازگشت به سوی خداوند
بازگشت به طاعت الهی و دوری از هر آنچه با فرمان و نهی او مخالفت دارد، با رعایت شروط توبه نزد علما. خداوند کتعال بندگان مؤمن خویش را به توبه فرمان داده و می‌فرماید:
{وَتُوبُوا إِلَى اللهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ} [النور: ۳۱] (و ای مؤمنان، همگی به سوی الله توبه کنید؛ باشد که رستگار گردید). هیچ مؤمنی در هیچ زمان و مکانی از توبه بی‌نیاز نیست.
۲. حج بیت الله
از اعمال دههٔ ذی‌الحجه، حج بیت الله است. این ایام مصادف با فریضهٔ حج است، و حج از بزرگترین اعمال نیک به شمار می‌آید، چنانکه پیامبر ﷺ وقتی از ایشان دربارهٔ بهترین عمل پرسیده شد، فرمودند: «ایمان به خدا و رسولش»، گفته شد: سپس چه؟ فرمود: «جهاد در راه الله»، گفته شد: سپس چه؟ فرمود: «حجِ مقبول» متفقٌ‌علیه. پس سزاوار مؤمن است که اگر وسعت مالی و توان جسمی دارد، در انجام این فریضهٔ عظیم شتاب ورزد تا به پاداش و اجر فراوان آن دست یابد، زیرا این عمل، نیکوترین کاری است که در این روزهای مبارک انجام می‌گیرد.
۳. مواظبت بر انجام فرایض
از بزرگترین وسایل تقرب به خداوند در این دهه، پایبندی به واجبات و انجام آن‌ها به شیوهٔ مطلوب شرعی است؛ یعنی با نیکو انجام دادن، کامل کردن، رعایت سنت‌ها و آداب آن‌ها. این – یعنی انجام دقیق و درست فرایض - مهم‌تر از پرداختن به نوافل است. در حدیث قدسی از ابوهریره آمده که حق سبحانه و تعالی می‌فرمایند: «و هیچ کاری برای نزدیک شدن بنده‌ام به من، محبوبتر از انجام واجباتی که بر او فرض کرده‌ام نیست...» به روایت بخاری.
۴. انجام بسیار نوافل و مستحبات
پس از نیکو انجام دادن فرائض، شایسته است که بنده بر نوافل و مستحبات بیفزاید و از شرافت این زمان ویژه بهره گیرد؛ یعنی آنچه در غیر این ایام انجام می‌داده را افزایش دهد، و آنچه را تاکنون نکرده در این ایام انجام دهد و تلاش کند که وقت خود را با طاعات پر کند: نماز، قرائت قرآن، دعا، صدقه، نیکی به والدین، صلهٔ رحم، امر به معروف و نهی از منکر، احسان به مردم، ادای حقوق و دیگر راه‌های بی‌شمار خیر.
۵. ذکر بسیار خداوند، به‌ویژه تکبیر
یکی از اعمالی که به‌طور خاص در نصوص آمده، ذکر بسیار خدا به‌طور کلی، و تکبیر به‌طور خاص است. خداوند می‌فرماید:
{لِّیَشْهَدُوْا مَنَافِعَ لَهُمْ وَیَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ فِیْۤ اَیَّامٍ مَّعْلُوْمٰتٍ عَلٰی مَا رَزَقَهُمْ مِّنْ بَهِیْمَةِ الْاَنْعَامِ} [الحج: ۲۸] (تا شاهد منافع [گوناگون] خویش باشند و در روز‌‌‌هایی معیّن، [به هنگام قربانی] نام الله را بر چهارپایانی که به آنان روزی داده‌ایم، یاد کنند). جمهور علما مقصود از این «ایام معلومات» را روزهای دههٔ ذی‌الحجه دانسته‌اند. همچنین در حدیث ابن عمر که قبلا گذشت، آمده است: «در این ایام بسیار تهلیل (لا إله إلا الله) و تکبیر (الله اکبر) و تحمید (الحمد لله) گویید» به روایت احمد.
۶. سنت تکبیر مُطلَق و مُقَیَّد
تکبیر مطلق (در هر زمان و مکان) از روز اول ذی‌الحجه آغاز می‌شود و در مساجد، خانه‌ها، خیابان‌ها و بازارها با صدای بلند از سوی مردان و به آهستگی از سوی زنان انجام می‌شود، و این نشانه‌ای بر بزرگداشت خداوند است که تا عصر آخرین روز از ایام تشریق ادامه می‌یابد. این تکبیر، سنتی است فراموش‌شده که باید آن را احیا کرد. از ابن عمر و ابوهریره روایت شده که در روزهای دهه به بازار می‌رفتند و تکبیر می‌گفتند و مردم نیز با آن‌ها تکبیر می‌گفتند.
اما تکبیر مقید (بعد از نمازهای فرض) از فجر روز عرفه آغاز شده تا عصر آخرین روز ایام تشریق ادامه می‌یابد، چنانکه خداوند متعال می‌فرماید: {وَاذْكُرُوا اللّٰهَ فِیْۤ اَیَّامٍ مَّعْدُوْدٰتٍ} [البقرة: ۲۰۳] (الله را در روزهای معیّن [یعنی سه روز ایام تَشریق، یازدهم تا سیزدهم ذی‌حجه] یاد کنید). و پیامبر ﷺ می‌فرماید: «ایام تشریق، روزهای خوردن و نوشیدن و ذکر خداوند است» به روایت مسلم.
۷. روزهٔ دههٔ ذی‌الحجه
روزه در این ایام از جمله اعمال صالحی است که هرچند عموم نصوص دال بر آن است، نصوص خاصی نیز دربارهٔ روزهٔ این روزها وارد شده است. از حفصه رضی الله عنها روایت شده که فرمود: «چهار چیز بود که پیامبر ﷺ آن‌ها را ترک نمی‌کرد: روزهٔ عاشورا، روزهٔ دههٔ ذی‌الحجه، روزهٔ سه روز از هر ماه، و دو رکعت پیش از نماز صبح» (روایت ابوداود و دیگران). مراد از روزهٔ دهه، روزهای نه روز اول ذی‌الحجه است، زیرا در روز عید از روزه منع شده است. امام نووی دربارهٔ روزهٔ دههٔ ذی‌الحجه گفته است: «روزهٔ آن به‌شدت مستحب است». و مهم‌ترین آن، روزهٔ روز عرفه برای غیر حاجی است، چنانکه از ابوقتاده رضی الله عنه روایت شده که پیامبر ﷺ فرمود: «روزهٔ روز عرفه، گناهان سال گذشته و آینده را می‌زداید» به روایت مسلم.
۸. قربانی
از دیگر اعمال مهم، قربانی است که در حق توانمندان سنت مؤکده است، و حتی برخی از علما آن را واجب دانسته‌اند و پیامبر ﷺ همواره بر آن مداومت می‌ورزید.
این‌ها مهم‌ترین اعمال صالحی هستند که شایسته است مسلمان در این دههٔ مبارک به انجام آن‌ها اهتمام ورزد. با این حال، ابواب اعمال نیک تنها به این‌ها محدود نمی‌شود. راه‌های خیر بی‌شمار و مفهوم عمل صالح، گسترده و فراگیر است و هر آنچه خداوند دوست دارد، چه از گفتار و چه از کردار، چه آشکار و چه پنهان را در بر می‌گیرد. بنابراین، برای کسی که خدا او را توفیق داده، شایسته است که به فضل این ایام واقف باشد، قدر آن را بشناسد، و در تلاش و عبادت بکوشد و تا حد توان از سرگرمی‌های دنیوی در آن بکاهد. چراکه این ساعات، زودگذرند، و خوشبخت کسی است که در آن توفیق گفتار و کردار نیک یابد.
اسلام وب | ترجمه: واحد ترجمهٔ متین
