ستایش خداوند را که جهان را آفرید و موجودات را پدید آورد، آب و خاک را خلق نمود و هر چیزی را به‌شکلی بدیع و بی‌نظیر آفرید. هیچ چیزی در شب‌های تاریک از دیدگانش پنهان نمی‌ماند، حتی کوچک‌ترین مورچهٔ سیاهی که در شب تار در حرکت است و هیچ ذره‌ای در زمین یا آسمان از علم او پنهان نمی‌ماند. {لَهُ مَا فِي السَّمَوَتِ وَمَا فِي الأرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَى (۶) وَإِن تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى (۷) اللَّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ لَهُ الأَسْمَآءُ الْحُسْنَى} [طه: ۶ - ۸] (آنچه در آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست و آنچه زیر خاک [پنهان] است [همگی] از آنِ اوست (۶) و اگر سخن آشکار بگویی [یا آن را پنهان داری] یقیناً او [راز] نهان و [حتی] نهان‌تر [از آن] را نیز می‌داند (۷) الله است که هیچ معبودی [به‌حق] جز او نیست [و] نیکوترین نام‌ها از آنِ اوست).
آدم را آفرید، سپس او را آزمود، پس او را برگزید، آنگاه توبه‌اش را پذیرفت و او را هدایت کرد. نوح را فرستاد تا به‌فرمان الهی کشتی بسازد و آن‌را به‌راه اندازد. ابراهیم را از آتش نجات داد و آن آتش را برای او سرد و گلستان کرد. از آنچه پیش آمده عبرت بگیرید. به موسی نُه نشانه داد اما فرعون از آن پند نگرفت. عیسی را با نشانه‌هایی اعجازآمیز یاری کرد. کتابی را بر محمد نازل کرد که مملو از نشانه‌ها و هدایت است. خداوند را ستایش می‌کنم به‌خاطر نعمت‌های بی‌پایانی که پیوسته سرازیر می‌شود. و درود و سلام می‌فرستم بر پیامبرش محمد که در ام القُریٰ به‌پیامبری مبعوث شد. درود خداوند بر او و بر یارغارش ابوبکر، و بر عمر که به او الهام می‌شد و با نور خدا می‌نگریست، و بر عثمان که همسر دو دختر پیامبر بود و سخن نادرستی بر زبانش جاری نمی‌شد، و بر علی، پسر عموی پیامبر که دریای دانش و شیر دلیر میدان نبرد بود. و درود بر باقی خاندان و یاران او که فضایلشان در میان مردم گسترش یافته است.
برادران و خواهران: ماهی عزیز بر ما سایه افکنده، فصلی بزرگ که خداوند در آن پاداش‌ها را بزرگ نموده و به عطایای خود می‌افزاید و درهای خیر و برکت خود را به‌روی همهٔ مشتاقان می‌گشاید. ماه بخشش‌ها و هدایا، {شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ} [البقرة: ۱۸۵] (ماه رمضان، [ماهی] است که قرآن در آن نازل شده است؛ [کتابی] که راهنمای مردم است و دلایل آشکاری از هدایت [با خود دارد] و جداکننده [حق از باطل] است). ماهی که با رحمت و آمرزش و رهایی از دوزخ احاطه شده، آغازش رحمت است، وسطش آمرزش است، و پایانش رهایی از آتش دوزخ است. روایت‌های بسیاری در فضیلت آن آمده و آثار زیادی در بزرگی آن به تواتر رسیده است. در صحیحین از ابوهریره رضی اللّه عنه روایت است که پیامبر صلی اللّه علیه وسلم فرمودند: «هنگامی که رمضان می‌آید درهای بهشت گشوده می‌شود، و درهای دوزخ بسته می‌شود و شیاطین به زنجیر کشیده می‌شوند»[1]. درهای بهشت در این ماه به‌دلیل زیاد بودن کارهای نیک و تشویق به انجام آن گشوده می‌شود، و درهای دوزخ به‌دلیل کم بودن گناهان اهل ایمان بسته می‌شود، و شیاطین به‌زنجیر کشیده می‌شوند و نمی‌توانند همانند ماه‌های دیگر به خواسته‌های خود برسند.
امام احمد از ابوهریره رضی اللّه عنه نقل می‌کند که پیامبر صلی اللّه علیه وسلم فرمودند: «برای امت من در ماه رمضان پنج ویژگی داده شده است که هیچ امتی در گذشته از آن برخوردار نبوده است: بوی دهان روزه‌دار از بوی مشک خوشبوتر است، فرشتگان برای آنها آمرزش می‌طلبند تا وقتی که افطاری می‌کنند، خداوند هر روز بهشت را برای آنان می‌آراید و می‌گوید: به‌زودی بندگان صالح من از رنج و زحمت رهایی می‌یابند و به‌سوی تو می‌شتابند. و در این ماه شیاطین سرکش به زنجیر کشیده می‌شوند و نمی‌توانند همانند ماه‌های دیگر به خواسته‌های خود برسند، و در پایان هر شب گناهانشان آمرزیده می‌شود». گفته شد: ای رسول خدا، آیا فضایل از آن شب قدر است؟ ایشان فرمودند: «خیر، هرگاه کارگر کار خود را به پایان رساند مزدش را دریافت می‌کند»[2].
برادران و خواهرانم: خداوند این ویژگی‌ها را از میان همهٔ امت‌ها برای شما اختصاص داده است. و بر شما منت نهاد تا نعمت‌هایش را برایتان کامل بگرداند، و چه‌بسیار نعمت‌ها و فضایلی که خداوند به شما ارزانی داشته است: {كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ} [آل عمران: ١١٠] ([ای امت محمد] شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‌اید: به کار نیک فرمان می‌دهید و از کارِ ناپسند بازمی‌دارید و به الله ایمان دارید).
ویژگی نخست:
اینکه بوی دهان روزه‌دار نزد خداوند از بوی مشک خوشبوتر است[3]. «خلوف» به‌معنی تغییر بوی دهان هنگام خالی بودن معده از غذا است. این بو اگرچه برای مردم ناخوشایند است، اما نزد خداوند از مشک خوشتر است، زیرا ناشی از عبادت و فرمانبرداری از خداوند است. هر چیزی که از طاعت و عبادت خداوند ناشی شود نزد او محبوب است، و برای صاحب آن چیزی بهتر و شیرین‌تر از آن را جایگزین می‌کند. آیا نمی‌بینید که شهیدی که در راه خدا و برای چیره شدن کلمهٔ الهی کشته شده، روز قیامت در حالی به پیشگاه خداوند حاضر می‌شود که خون از زخم‌هایش جاری است، رنگش خونین و بویش همچون مشک است. و در حج خداوند نزد ملائکه به بندگانش که در عرفات ایستاده‌اند می‌بالد و می‌فرماید: «نگاه کنید به بندگان من که ژولیده‌مو و با صورتی غبارآلود به پیشگاه من آمده‌اند». به روایت احمد و ابن حبان در صحیح.[4] ژولیدگی در این مکان برای خداوند محبوب است زیرا ناشی از طاعت و عبادت خداوند و پرهیز از کارهایی است که خداوند در حال احرام برای حاجی منع کرده است.
ویژگی دوم:
فرشتگان تا زمان افطاری برای آنها آمرزش می‌طلبند، و فرشتگان بندگانی گرامی در نزد خداوند هستند {لاَّ يَعْصُونَ اللَّهَ مَآ أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ} [التحریم: ۶] (آنها از دستورات اللّه سرپیچی نمی‌کنند و آنچه را که به آنها فرمان داده شده، انجام می‌دهند). فرشتگان سزاوار این هستند که خداوند دعاهایشان برای روزه‌داران را به‌درگاه خود بپذیرد، زیرا خداوند به آنها اجازه داده است برای روزه‌داران آمرزش بطلبند تا بزرگی جایگاه و والابودن مقام، و فضیلت روزهٔ آنها را بیان کند، و استغفار همان طلب آمرزش است؛ به‌معنای پوشاندن گناهان در دنیا و آخرت و چشم‌پوشی از آن. استغفار یا آمرزش‌طلبی یکی از بالاترین خواسته‌ها و ارزنده‌ترین اهداف است زیرا همهٔ انسان‌ها از آنها اشتباه سر می‌زند و حتی بسیار اشتباه می‌کنند و نیازمند آمرزش الهی هستند.
ویژگی سوم:
خداوند هر روز بهشت خود را آراسته گردانده و به آن می‌گوید: «به‌زودی بندگان صالح من از رنج و سختی‌ها رهایی خواهند یافت و به‌سوی تو می‌شتابند»[5] خداوند هر روز بهشت خود را برای بندگان صالحش آمده می‌کند تا آنها را برای رسیدن به آن تشویق کند، و خداوند می‌فرماید: «به‌زودی بندگان صالح من از رنج و سختی‌ها رهایی خواهند یافت» یعنی: از رنج و سختی‌ها و آزارهای دنیا رها شده و به‌سوی کارهای نیکی می‌روند که خوشبختی دنیا و آخرت آنها و رسیدن‌شان به خانهٔ امن و کرامت در گرو آن است.
ویژگی چهارم:
شیاطین سرکش به‌غل و زنجیر کشیده می‌شوند[6] و به‌خواسته‌های خود در گمراه کردن بندگان از حق و منصرف کردن آنها از انجام کارهای نیک دست نمی‌یابند، و این یکی از کمک‌های خداوند به بندگانش است که دشمنشان را از آنها بازداشته است، دشمنانی که حزب خود را فرا می‌خوانند تا از اهل آتش شوند. به‌همین دلیل است که انسان‌های صالح در این ماه نسبت به ماه‌های دیگر شوق بیشتری برای انجام کارهای نیک و دوری گزیدن از کارهای بد دارند.
ویژگی پنجم:
اینکه خداوند در آخرین شب از این ماه، امت محمد صلی اللّه علیه وسلم را می‌آمرزد[7] اگر در این ماه مبارک به کارهای نیک از جمله روزه و شب‌زنده‌داری پرداخته باشند. و این لطف الهی است که اجر و پاداش بندگان را در پایان کارشان به آنها عنایت می‌کند. زیرا هر کارگری دستمزد خود را پس از پایان کارش به‌طور فوری دریافت می‌کند.
این پاداشی که خداوند به بندگانش عنایت می‌کند از سه جهت لطف به‌شمار می‌رود:
جهت نخست: اینکه کارهای نیکی برای آنها مشروع نموده که سبب آمرزش گناهانشان و بالارفتن درجاتشان می‌شود. و اگر آن کارها را برایشان مشروع نکرده بود نمی‌توانستند خداوند را به‌وسیلهٔ آن عبادت کنند. زیرا عبادت تنها از طریق وحی خداوند به پیامبرانش قابل دریافت است، به‌همین دلیل خداوند بر کسانی که بدون اجازه و خواستهٔ او تشریع می‌کنند اعتراض نموده و آن‌را نوعی شرک دانسته است: {أَمْ لَهُمْ شُرَكَاءُ شَرَعُواْ لَهُمْ مِّنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلاَ كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِىَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّلِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ} [الشورى: ٢١] (آیا [مشرکان] معبودانى دارند كه بدون اجازۀ الله، [قوانین] دینى برایشان مقرر كرده‌اند؟ اگر حُكمِ قطعى [براى مهلت دادن به گناهکاران] در میان نبود، [بى‌درنگ] میانشان داورى مى‌شد؛ و ستمکاران عذابی دردناک [در پیش] دارند).
جهت دوم: اینکه خداوند به آنها توفیق انجام کارهای نیک را عنایت نموده در حالی‌که بسیاری از مردم انجام آن کارها را رها کرده‌اند، واگر یاری خداوند به آنها و توفیق او نبود نمی‌توانستند آن کارها را انجام دهند. پس تمام لطف و منت از سوی خداوند است. {يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلَامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدَاكُمْ لِلْإِيمَانِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ} [الحجرات: ١٧] (آنان بر تو منت مى‌نهند كه اسلام آورده‌اند؛ بگو: منتِ اسلامِ خویش را بر من نگذارید؛ بلكه اگر [در ابراز ایمان] صداقت دارید، این الله است كه بر شما منت دارد كه شما را به سوى ایمان هدایت نموده است).
جهت سوم: اینکه خداوند با پاداش‌های فراوانی که بندگان می‌دهد به آنان لطف نموده؛ زیرا هر نیکی ده الی هفتاد برابر و بیشتر اجر و پاداش دارد. اینکه انسان کار نیک انجام می‌دهد لطف خدا در حق اوست و اینکه به وی پاداش می‌دهد هم لطفی دیگر. و حمد و سپاس از آن خدای جهانیان است.
برادران و خواهران من: رسیدن ماه رمضان نعمت بزرگی است بر کسانی که آن‌را درک نموده و حق این ماه را با بازگشت به‌سوی خداوند و دست کشیدن از گناهان و روی‌آوردن به طاعات و عبادات و روی‌گردانی از غفلت و روی‌آوری به یاد خداوند، و رها کردن دوری از او با توبه و بازگشت به‌سوی او ادا می‌کنند:
ای کسی که ارتکاب گناه در ماه رجب برایش کافی نبوده
و در ماه شعبان هم نافرمانی پروردگارش نموده
ماه روزه پس از آن بر تو سایه افکنده
پس آن‌را نیز ماه نافرمانی قرار مده
قرآن را تلاوت کن و در آن مشتاقانه تسبیح بگوی
زیرا این ماه، ماه تسبیح و قرآن است
چه‌بسیار کسانی را می‌شناختی که در گذشته روزه می‌گرفتند
از میان خانواده‌ها، همسایگان و برادران
مرگ آنها را از میان برد و تو را پس از آنها زنده نگه‌داشت
پس آن دور چه‌نزدیک‌تر از نزدیک به نظر می‌آید[8]
خدایا ما را از خواب غفلت بیدار کن و به ما توفیق بده قبل از رخت بر بستن از این دنیا برای خود از تقوای تو توشه برگیریم، و به ما غنیمت‌شمردن از فرصت‌های زندگی را روزی کند، و ما و پدران و مادران ما و همهٔ مسلمانان را بیامرز و مشمول رحمت خود قرار ده ای مهربان‌ترین مهربانان. و سلام و درود خداوند بر محمد صلی اللّه علیه وسلم و بر خاندان و یارانش باد.
علامه ابن عثیمین رحمه الله | ترجمه: عادل حیدری
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1]- به روایت بخاری (۱۸۹۹) و مسلم (۱۰۷۹).
[2]- به وایت بزار و بیهقی و ابوالشیخ در کتاب الثواب، سند این روایت خیلی ضعیف است، اما بخش‌هایی از آن شواهد صحیحی دارند. (مؤلف) به روایت احمد (۲/۲۹۲)، و بزار (۹۶۳/ کشف الستار)، و بیهقی در شعب الایمان (۳۳۳۰).
[3]- به روایت بخاری (۱۸۹۴) و مسلم (۱۱۵۱) از ابوهریره رضی الله عنه.
[4] - با شواهدی که دارد صحیح است.به روایت احمد (۲/۳۰۵) و ابن حبان (۳۸۵۲) از حدیث ابوهریره رضی الله عنه.
[5]- تخریج آن گذشت.
[6]- به روایت بخاری و مسلم. تخریج آن گذشت.
[7]- بیهقی در شعب الایمان (۳۳۳۱) و منذری در الترغیب والترهیب (۱۴۷۷).
[8] - لطائف المعارف ابن رجب (ص: ۲۸۲).
